ՊԱՏԳԱՄ ԶՄՅՈՒՌՆԻԱՅԻ ԵԿԵՂԵՑՈՒՆ

23․01․2024

Նախաբան

 

Սույն թեմայի նպատակը Հովհաննես Ավետարանչի Հայտնության գրքում Զմյուռնիայի եկեղեցու պատգամի ներկայացումն է, քաղաքի, որ միջնադարում արժանացել է «Արևելքի աստղ», «Արևելքի փոքր Փարիզ», «Հոնիական ծովի թագուհի» և այլ կոչումների, ինչպես նաև այդ պատգամը քսաներորդ դարի քեմալական քաղաքականության համատեքստում նորովի արժևորելը: Զմյուռնիայի հայերի և հույների բնաջնջումից և նրանց թաղամասերի հրկիզումից մեկ դար է անցել, սակայն այս ողբերգությունն առ այսօր շարունակում է իր վրա սևեռել բազմաթիվ ուսումնասիրողների ուշադրությունը։ Այդ իսկ պատճառով, նախ հակիրճ անդրադառնանք Զմյուռնիայի հայերի ու հույների համայքների պատմությանը, ապա՝ տեսնենք, թե ինչպես է կապվում Հովհաննես Ավետարանչի պատգամում ամփոփված մարգարեությունը քեմալական կառավարության՝ այս համայնքների բնաջնջման հետ։

Զմյուռնիայի հայկական համայնքի պատմությունից

 

Զմյուռնիայի բնակչությունն ըստ ազգությունների (հույներ, հայեր, հրեաներ, թուրքեր ևն) տեղաբաշխված էր առանձին թաղերում: Հայերը սկզբնական շրջանում քաղաքի բարձրադիր վայրում կառուցում են Ս. ՀովակիմԱննայի մատուռը և մի գերեզմանատուն՝ թուրքական թաղամասի մոտ: Հայտնի է, սակայն, որ հայերը թուրք բնակչության անբարյացակամ վերաբերմունքի պատճառով 1500-ականներին տեղափոխվում են մեկ այլ թաղամաս, որը կրում էր Հայնոց անունը[1]:

Զմյուռնիայում հայերի բնակության մասին առաջին հիշատակումները վերաբերում են 1179 թվականին: Կիլիկիայի թագավորության անկումից հետո՝ 1380-ականներին, զմյուռնիաբնակ համայնքը ստվարանում է նորեկ հայերով[2]: Հայերի երրորդ գաղթը ծովեզրյա և վաճառաշահ քաղաք Զմյուռնիա տեղի է ունեցել է պարսից շահ Աբաս Աի կառավարման տարիներին (1587-1629), ապա՝ 1730-1740-ականներին վերսկսված թուրքպարսկական պատերազմների, Նադիր շահի (1736-1747) կեղեքումների հետևանքով[3]: 1750-ականներին Արևելյան Հայաստանից Զմյուռնիա գաղթում են հայերի նոր խմբեր, իսկ 1790-ին բնակավայրը համալրվում է Գալաթայից գաղթած շուրջ 100 տուն կաթոլիկ հայերով[4]: 1899-ին Վիեննայում հրատարակված «Հայք ի Զմիւռնիա եւ ի շրջակայս» մեծարժեք աշխատության մեջ Մխիթարյան միաբանության հայրերից Հակոբ Քոսյանը վկայակոչում է. «Պարսկահայոց դէպ ի Զմիւռնիա գաղթելէն քանի մը տասնեակ տարիներ յետոյ երկրորդ գաղութ մը եւս եղած գտնենք…. Զմիւռնիա եկող եւ հաստատուող գաղատացիներուն թիւը կ՚անցնի հարիւր ընտանիքը….»[5]

Հետաքրքիր է նկատել, որ 17-րդ դարից և ավելի վաղ սկսված գաղթերը Սյունիքից ու Արևելյան Հայաստանից Զմյուռնիա և կից բնակավայրեր շարունակվել են մինչև 19-րդ դարի սկիզբ, որը բացատրվում է «շարունակաբար կրկնվող գաղթերի սովորութային տրամաբանությամբ, տեղաշարժերի նպատակակետի սոցիալտնտեսական և հանրային ապահովության վերաբերյալ գաղթողների պատկերացումներով և ծանոթությամբ»[6]:

Զմյուռնիայի հայ գաղթավայրի պատմությունն առանձնանում է հատկապես Մայր Աթոռ Ս Էջմիածնի հետ փոխառնչություններով: Զմյուռնիան Էջմիածնի տերունի թեմն էր: Տեղի հայերն իրենց հոգևոր առաջնորդն (եպիսկոպոս կամ արքեպիսկոպոս) ունեին[7]. Առաջնորդարանում էր գտնվում նաև դիվանը, որտեղ պահվում էին հաշվետետրեր, արձանագրություններ և կարևոր փաստաթղթեր[8]

Եկեղեցաշինությունը հայ գաղթաշխարհի պատմության մեջ հայապահպանության անհրաժեշտ պայման և նախադրյալ է եղել: Այս առումով Ս․ ԹադևոսԲարդուղիմեոսը, որ հետագայում վերանվանվում է Սբ Ստեփանոս[9], Զմյուռնիայում կառուցված եկեղեցիների շարքում առանձնանում է իր ինքնատիպությամբ: Պատմաբան, հասարակական գործիչ, Ֆրանսիայում ապաստանած զմյուռնիացի Պետրոս (Պիեռ) Սիմոնյանը (Հեփես Պիեռ) հաղորդում է հետևյալը. «….Յոյները ունէին վեց մեծ եկեղեցի, բայց ասոնց մէջ չկար եկեղեցի մը, որ հաւասարէր տաղանդաւոր ճարտարապետ Մելքոն Երամեանի շինած Ս. Ստեփանոս եկեղեցիին, որ իր կառուցուածքով, արտաքին եւ ներքին հոյակապ յօրինուածութեամբը, ճարտարապետական զանազան ոճերու հիանալի արտացոլումով, հայկական արուեստի հրաշալի համադրութիւն մը կը ստեղծէր: Տաճարին այս ուրոյն ոճը եւրոպացի զբօսաշրջիկներուն զարմանք կ՚ազդէր….»[10]:

Զմյուռնիայի հունական համայնքի պատմությունից

 

Հունական համայնքը Զմյուռնիայում ամենահինն էր՝ տեղաբաշխված նավահանգստի մոտ գտնվող Ս. Կատինա թաղամասում: Քաղաքը հարուստ էր հունահռոմեական և բյուզանդական դարաշրջանների ճարտարապետական կիսականգուն կոթողներով: Կրթօջախներից առավել հայտնի էին Հոմերիոնը (աղջիկների) և բրիտանական հովանավորության ներքո գործող Ավետարանականը (տղաների) վերջինս ուներ նշանավոր գրադարան՝ ձեռագրերի և արձանագրությունների արժեքավոր հավաքածուով[11]:

Համայնքը կարևորում էր մշակույթի, կրթության զարգացումը, եկեղեցու դերը: Հունական եկեղեցիների շարքում իր շքեղությամբ առանձնանում էր Ս. Ֆոթինի տաճարը[12]: Նրա շքեղության մասին ամբողջական պատկերացում է տալիս Քոսյանի հետևյալ հիշատակությունը. «Յունաց Այիա Ֆոթինի եկեղեցին անուանի է, որուն աշտարակը կարծես թէ կը տիրէ Զմիւռնիոյ ամենաբարձր շէնքերուն վրայ եւ կը տեսնուի ամէն կողմանէ, որուն գագաթին վրայ կանգնուած շողշողուն խաչին գոյնզգոյն բիւրեղաւոր ապակիներն, արեւու ճառագայթներէն լուսաւորուելով, աջ ու ձախ սիրուն ցոլացումներ կը սփռեն, եւ որուն զանգակին հնչիւնը մերձակայ գիւղերեն անգամ՝ կը լսուի»[13]:

Հայերի և հույների հազարամյա պատմամշակութային փոխառնչությունները նկատելի են նրանց հոգևոր, նյութական մշակույթի, սովորույթների, կենցաղի, բարքերի ետնախորքի վրա:

Զմյուռնիան՝ որպես քաղաքակրթության օրրան, կարևոր դեր է խաղացել ազգային արժեքների ստեղծման գործընթացում. այն հայկական և հունական մշակույթի, պատմական հիշողության, ազգային ինքնագիտակցության կրողն էր։

Պատգամ Զմյուռնիայի եկեղեցուն 

 

Հովհաննես Ավետարանիչը Պատմոս կղզում (Փոքր Ասիա) իրեն եկած հայտնություններն իր աշակերտ Պրոխորոնի միջոցով շարադրելիս ողջույն է հղել յոթ եկեղեցիներին։ Զմյուռնիային հղած պատգամում ընթերցում ենք. «Այսպէս է ասում Անսկիզբը եւ Անվախճանը, որ մեռաւ եւ կենդանացաւ. տեսայ քո գործերը, նեղութիւնը եւ աղքատութիւնը (իսկ քո աղքատութիւնը հարստութիւն պիտի դառնայ), նաեւ հայհոյութիւնը նրանց, որ իրենք իրենց մասին ասում էին, թէ հրեաներ են, բայց այլ բան չէին, քան Սատանայի ժողովուրդ։ Մի՛ երկնչիր այն բանի համար, որ պիտի չարչարուես. ահա բանսարկուն պատրաստ է ձեզնից մի քանիսին բանտ նետելու, որպէսզի փորձուէք եւ տասը օր նեղութիւն կրէք. եղի՛ր հաւատարիմ մինչեւ մահ, եւ ես քեզ կեանքի պսակը պիտի տամ։ Ով ականջ ունի լսելու, թող լսի, ինչ որ Սուրբ Հոգին ասում է եկեղեցիներին. ով յաղթի, չպիտի վնասուի երկրորդ մահից» (Յայտ. 2:8-11):

 

Հակադիր զուգահեռություն

 

Որպես շարժիչ ուժ թուրք հասարակության մեջ մշտապես հրահրվել է քրիստոնյա փոքրամասնության դեմ ատելության զգացումը: Քեմալական վարչակարգը, որդեգրելով երիտթուրքերի ցեղասպանական ծրագիրը, քաղաքական ու կրոնական անհանդուրժողության ծայրահեղ միջոցներ է կիրառել Զմյուռնիայում 1922-ինն, որը դրսևորվել է Զմյուռնիայի բացառապես հայ և հույն բնակչության դեմ:

Զմյուռնիայի հայերի և հույների բնաջնջումը, դիտարկելով որպես Հայոց և Հունաց ցեղասպանությունների քաղաքականության շարունակություն, դիտազննել ենք Զմյուռնիայի մարգարեական պատգամը։ 20-րդ դարի համատեքստում Զմյուռնիայի եկեղեցու պատգամի մեկնությունը փորձ է նորովի արժևորելու մարգարեությունը։ Հայտնության գրքում կարդում ենք

 

«Այսպէս է ասում Անսկիզբը եւ Անվախճանը, որ մեռաւ եւ կենդանացաւ. տեսայ քո գործերը, նեղութիւնը եւ աղքատութիւնը (իսկ քո աղքատութիւնը հարստութիւն պիտի դառնայ), նաեւ հայհոյութիւնը նրանց, որ իրենք իրենց մասին ասում էին, թէ հրեաներ են, բայց այլ բան չէին, քան Սատանայի ժողովուրդ» (Յայտ. 2:8-9)։

 

Հիսուս Քրիստոսի այս խոսքերը կարևոր նշանակություն ունեն բուն պատգամի համար. Զմյուռնիան, որ աստվածաշնչյան համատեքստում քիչ է ներկայացվում, յոթ եկեղեցիներից մեկն էր և համարվում էր ամենահավատավորը, թեև չարչարանքի, նեղության ու տառապանքի մեջ էր: Զմյուռնիայի հրեական համայնքը թշնամական վերաբերմունք ուներ քրիստոնյաների նկատմամբ: Թեև Զմյուռնիան հարուստ քաղաք էր, և բնակչությունն ընդհանուր առմամբ բարեկեցիկ կյանք էր վարում, քրիստոնեական համայնքն աղքատ էր, իսկ եկեղեցին՝ ճնշված: Աղքատության պատճառներից մեկը հրեաների թշնամությունն էր: Հայտնի է, որ քրիստոնյաները հանուն հավատքի են զրկվել իրենց արհեստներից: Սակայն Քրիստոս ասում է, որ իրենք աղքատ չեն: Զմյուռնիայի քրիստոնյա համայնքը գիտակցում էր, որ հարուստ է Քրիստոսով:

Զմյուռնիայի հրեաները չարախոսում էին իշխանությունների, պատասխանատու անձանց մոտ՝ քրիստոնյաներին որպես վտանգ ներկայացնելով: Չարախոսությունը, որպես կանոն, հետևանք է ունենում: Բանսարկության հետևանքը հալածանքն է: Նրանք Զմյուռնիայի եկեղեցին համարում էին աղանդ և ճնշում էին հավատացյալներին: Ահա թե ինչու են Հայտնության գրքում նրանք անվանվում «սատանայի ժողովուրդ», որ կատարում են նրա հրահանգները: Հրեական ժողովարանները, որոնք չեն ընդունել Քրիստոսին որպես Տեր, շարունակել են հակառակվել

20-րդ դարում Զմյուռնիայում քրիստոնյաների հալածանքների մասին կարդում ենք անվանի հրապարակախոս, գրականհասարակական գործիչ, խմբագիր Միքայել Բարթիկյանի «Արնաշաղախ Իզմիրը» հուշագրության մեջ. «Թրքերի վերաբերմունքը ինչքան էլ վատ էր ազդում մեզ, հրեաների կեցվածքը սակայն մեզ դառն ու կծու էր թվում: Մանավանդ Քեմերի պողոտայի վրա, Այ Վուգլայի շրջանում, մեզ դիտելու համար, իբր զվարճության առարկա, փողոց ելած հրեաները հեգնական խոսքեր էին ուղղում մեզ, մանավանդ հույների ուղղյալ ասում էին. «Պարումե տին Պոլի կե տին Այա Սոֆիա» հե՞, Թորա թապաթե ստին Պոլի, ստի Կոկինի Միլյա[14]Առնեք պիտի Պոլիսն ու Այա Սոֆիան», հե՞, հիմա գնալու եք Պոլիս և Կոկինի Միլյան): Սադայելական ծիծաղով դիտում էին մեզ և անարգում: Պատահեր, որ մեր միջից ճանաչեին որևէ մի հայ, մատնանիշ անելով թուրք պահակներին, ասում էին. «Չավո՜ւշ, էյի՛ ադամ, էրմենի՛, թավո՛ւկ, թավո՛ւկ»[15]Չավո՜ւշ, բարի՛ մարդ է, հա՛յ է, հա՛վ է, հավ», այսինքն՝ զոհացու, մորթվելու արժանի…): Քովընտնի մի պատշգամբից մի հրեա կին, իրենց գիշերային պետքամանի բովանդակությունը շուռ էր տալիս ներքևից անցնող գերիների գլխին, գոչելով՝ «Յաշասը՜ն Մուսթաֆա Քեմալ փաշա, յելտի էսկի բաբամիզ, Յաշասը՜ն էսկի բաբամիզ, հո՛շ յելտինիզ…»[16] (կեցցե՜ Մուստաֆա Քեմալ փաշա, եկա՛վ մեր նախկին հայրը, կեցցե՜ մեր նախկին հայրը, բարո՜վ եք եկել[17]

 

«Մի՛ երկնչիր այն բանի համար, որ պիտի չարչարուես. ահա բանսարկուն պատրաստ է ձեզնից մի քանիսին բանտ նետելու, որպէսզի փորձուէք եւ տասը օր նեղութիւն կրէք» (Յայտ. 2:10):

 

Կապելով այս վկայությունը ցեղասպանական գործողությունների հետ, նկատենք, որ, ըստ պահպանված տվյալների, հրեաները չարախոսում էին քրիստոնյաներին, զրպարտում, ձերբակալում, ինչը, թերևս, հայերի և հույների տնտեսական մրցակցությունից ձերբազատվելու փորձեր էինՓորձվել»-ն այս համատեքստում և՛ հոգևոր, և՛ քաղաքական իմաստ ունի: Տասն օրը խորհրդանշական է որպես ամբողջացնող թիվ կարելի է նկատի ունենալ, օրինակ, Զմյուռնիայի հայերի ու հույների բնաջնջման և նրանց թաղամասերի հրկիզման 100-րդ տարելիցը):


«Եղի՛ր հաւատարիմ մինչեւ մահ, եւ ես քեզ կեանքի պսակը պիտի տամ։ Ով ականջ ունի լսելու, թող լսի, ինչ որ Սուրբ Հոգին ասում է եկեղեցիներին. ով յաղթի, չպիտի վնասուի երկրորդ մահից» (Յայտ. 2:10-11):

 

Հիսուս Քրիստոս Զմյուռնիայի համայնքին հիշեցնում է, որ բանտարկվելու են, սակայն հորդորում է հավատարիմ մնալ: Հիմնական ու կենտրոնական պատգամը հավատարիմ մնալն է. այն վարձատրություն ունի՝ «կենաց պսակ»-ը: Տիրոջ պարգևատրությունը քրիստոնյա համայնքին ակնհայտ է: Քրիստոնյաների ինքնազոհաբերումը վարձատրվելու է:

«Նա, ով ականջ ունի թող լսի»-ն գործնական քայլեր է ազդարարում: Ի՞նչ է սպասվում: Առաջին մահը բոլոր մարդկանց ֆիզիկական մահն է: Սակայն մարդու հոգևոր էությունը չի մահանում: Այն հավիտենական է: Անօրենի հոգին մահից հետո դժոխքում է հայտնվում: Յուրաքանչյուր ոք դատապարտվելու է ըստ իր գործած մեղքերի: Եվ ո՞րն է լինելու երկրորդ մահը: Ով կհամբերի ու հավատարիմ կլինի մինչև վերջ, երկրորդ մահ չի ունենալու, դրանից չի վնասվելու փառավորված կյանք է սպասվում նրան:

 

 

Հեղինակ՝ © Թեհմինե Մարտոյան

Պատմական գիտությունների թեկնածու

Հայոց ցեղասպանության զոհերի ու վերապրողների 

փաստագրման և ուսումնասիրության բաժնի ավագ գիտական աշխատող

«Հայոց ցեղասպանության թանգարանինստիտուտ» հիմնադրամ

Հունիս, 2023 թ․

 

 

  1. Հայնոց թաղամասը բաժանված էր լայն, կանոնավոր ու մաքուր փողոցների: Հայնոցում էին տեղակայված առաջնորդարանը, եկեղեցիներ, Մխիթարյան վարժարանը, բողոքականների ժողովատեղին, դպրոցներ, ազգային հիվանդանոցը, հայկական ընթերցատունը, ազգային մշակութային հաստատությունները, գերեզմանատունը ևն:
  2. Հրաչյա Աճառյան, Հայ գաղթականության պատմություն (Երևան, Զանգակ, 2002), 550:
  3. Հայ գաղթաշխարհի պատմություն, միջնադարից մինչև 1920 թ., հ. 2-րդ (Երևան, Գիտություն, 2003), 183:
  4. Աճառյան, Հայ գաղթականության պատմություն, 553-554:
  5.  Հ. Յակոբ վ. Քօսեան, Հայք ի Զմիւռնիա եւ ի շրջակայս, հատոր Ա., Զմիւռնիա եւ Հայք (Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1899), 320-321:
  6. Ալբերտ Խառատյան, Զմյուռնիայի և Էգեյանի առափնյակի հայկական այլ գաղթօջախները (XVI-XIX դ. I կես) (Երևան, Գիտություն, 2022), 469:
  7. Զմյուռնիայի հայ հոգևոր առաջնորդներից էին՝ Ղազար արք., ապա՝ կաթողիկոս (1737), Մինաս արք. (1749), Աստաբարցի Աբրահամ արք. (1750-63), Ղուկաս վրդ. (1765), Սահակ եպ. (1785), Դանիել եպ. (1793), Սյունյաց արք. Մարտիրոս Տաթևացի (Կեսարացի), Միրզենց (1800), պրուսացի Ստեփան եպ. Ենովքյան (1825), Աղավնի Ստեփան եպ., ապա՝ Երուսաղեմի պատրիարք Գաբրիել արք. (1830), Պողոս արք. Թագթագյան (1838-1842), Մատթեոս եպ. Չուհաճյան (1842-1845), Մելիքսեդեկ արք. Մուրատյան (1844-1888, 1898-1903), Հովսեփ վրդ. Այվազյան (1889-1891), Ներսես եպ. Ասլանյան (1891-1898), Եղիշե արք. Դուրյան (1903), Մատթեոս եպ. Ինճէյան (1910-1918), Հովհան վարդ. Կարապետյան (տեղապահ), Ղևոնդ արք. Դուրյան (1922 սեպտ. 10):
  8.  Գրիգորյան, Բրուտյան, Զմյուռնահայ կրթականմշակութային կյանքի պատմության ուրվագծեր, 15-16:
  9. Ս Ստեփանոս եկեղեցու ճարտարապետներն էին Մելքոն Երամյանը, Սիմոն Կեսարացին, Պոլսի Կոնտիկ Մինասը: Եկեղեցին շրջապատված է եղել ընդարձակ այգիներով: Գերեզմանոցի շիրմաքարերի արձանագրությունները վկայել են այն մասին, թե հայերը որտեղից են գաղթել Զմյուռնիա (Ջուղա, Թիֆլիս, Երերուկ, Գանձակ,Գողթն, Շաշիգետ): Հոգևոր առաջնորդների կողքին ամփոփված են եղել պետական գործիչներ, գրողներ (Պողոս Թաքթաքյան, Մելիքսեթ Մուրադյան, Տեր Հովhան Միրզայան Վանանդեցի, Պողոս Չելեբի, Ռուբեն Անդրեաս Փափազյան և այլք): Եկեղեցին առաջին անգամ նորոգվել է 1688-ին կաթողիկոս Եղիազարի ու հոգևոր առաջնորդ Հովսեփ վարդապետի, իսկ երկրորդ անգամ՝ 1743-ին Ղազար կաթողիկոսի և Ալեքսանդր արքեպիսկոպոսի օրոք: Մեծությամբ հայկական երկրորդ եկեղեցին Ս Կիրակոսն է եղել, այնուհետև՝ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչը, Ս. Հարությունը, Ս. Խաչը, Ս. Կարապետը, Ս. Աստվածածինը, Ս. Հոգեգալուստը (Սբ Երրորդություն), Ս. Թագվորը ևն, Զմյուռնիա (Իզմիր)-ՄորթաքիաՍուրբ Ստեփանոս հայկական եկեղեցին, http://akunq.net/am/?p=17711, դիտվել է՝ 01.05.2023:

  10. Պետրոս Սիմոնեան, Յուշամատեան, Հայկական Զմիւռնիան, հրատարակութիւն Զմիւռնիոյ եւ շրջաններու հայրենակցական վերաշինաց միութեան (Փարիզ, Արաքս, 1936), 13-14:

  11. Νικόλας Παπαδημητρίου, Η Σμύρνη κάποτε, μέσα από 77 σπάνιες εικόνες, https://www.lifo.gr/san-simera/i-smyrni-kapote-mesa-apo-77-spanies-eikones, դիտվել է՝ 03.11.2022:

  12. Այա Ֆոթինի եկեղեցին վերակառուցվել է Աթենքի Նեա Զմիռնի (Նոր Զմյուռնիա) թաղամասում։

  13. Քօսեան, Հայք ի Զմիւռնիա եւ ի շրջակայս, 46:
  14. * Տե՛ ս բացատրությունը «Մեծ ախորժակով փոքրը» գլխին տակ [Մ. Բ.]:

    Պարումե տին Պոլի կե տին Այա Սոֆիա, հե՞, Թորա թապաթե ստին Պոլի, ստի Կոկինի Միլյա (հուն.՝ Πρέπει να πάρουμε την Πολύ και την Αγία Σοφία, ε; Τώρα θα πάτε στην Πόλη και στην Κόκκινη μηλιά), պետք է գրավենք Պոլիսն ու Սբ Սոֆիան, հե՞, հիմա գնալու եք Պոլիս և Կոկինի Միլյա:
  15. Չավո՜ւշ, էյի՛ ադամ, էրմենի՛, թավո՛ւկ, թավո՛ւկ (թուրք.՝ Çavuş, ey adam, Ermeni,  tavuk, tavuk), սպա, հեե՜յ մարդ, հայ է, հավ է, հավ:
  16. Յաշասը՜ն Մուսթաֆա Քեմալ փաշա, յելտի էսկի բաբամիզ, Յաշասը՜ն էսկի բաբամիզ, հո՛շ յելտինիզ (թուրք.՝ Yaşasın Mustafa Kemal Paşa, geldi eski babamız,yaşasın eski babamız hoş geldiniz), Կեցցե՜ Մուսթաֆա Քեմալ փաշան, եկավ մեր նախկին հայրը, կեցցե՜ մեր նախկին հայրը, բարով եք եկել
  17. Միքայել Բարթիկյան, Արնաշաղախ Իզմիրը, Օհանէս (Օննիկ) Ղազերեան, Կենսագրական նօթեր, Երևան, «Հայոց ցեղասպանության թանգարանինստիտուտ», 2022, «Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների հուշագրություններ», 9: Խմբագիր, առաջաբանների և ծանոթագրությունների հեղինակ՝ Թեհմինե Մարտոյան, 130-131:
Theme: Overlay by Kaira