Մաքս Վեբերն իր՝ «Բողոքական էթիկան և կապիտալիզմի ոգին» հայտնի գրքի սկզբում բարձրացնում է հետևյալ հարցը․ «Համաշխարհային պատմության ցանկացած խնդիր ուսումնասիրող ժամանակակից եվրոպական քաղաքակրթության արգասիքը հանդիսացող մարդը պարտավոր է ինքն իրեն հարց տալ, թե հանգամանքների ինչպիսի համադրությանն է հարկավոր վերագրել այն փաստը, որ արևմտյան քաղաքակրթության մեջ, և բացառապես արևմտյան քաղաքակրթության մեջ, հայտնվել են մշակութային երևույթներ, որոնք, զարգանալով, ձեռք են բերել համամարդկային նշանակություն և արժեք»:²

Վեբերը խոսում էր հատկապես «մեր ժամանակակից կյանքում ամենաճակատագրական ուժի՝ կապիտալիզմի» մասին, այնինչ նույն հարցն արժե ուղղել նաև մի շարք կառույցների, որոնք ներառված չեն նրա ցուցակում։ Ժամանակակից գիտությունը, օրինակ, արևմտյան գյուտ է, որը համընդհանուր արժեք ունի։ Այսպիսի արժեքներ են նաև լիբերալիզմը, քաղաքացիական հասարակության ու պետության բաժանումը, կամ եկեղեցու ու պետության բաժանումը, օրենքի գերակայությունը, բարեկեցիկ պետությունը (welfare state), ժողովրդավարությունը, ինչպես նաև «համաժողովրդական» կոնվենցիաները, հայտարարագրերը և մարդու իրավունքների հռչակագրերը։ Այս և այլ կառույցներ ծագել են Արևմուտքում և բնորոշ են Արևմուտքին, մասնավորապես՝ Արևմտյան Եվրոպային։ Դրանք վերագրվում են արևմտյան պատմության կոնկրետ ժամանակաշրջանին, տարածվել են աշխարհով մեկ և ամրապնդել իրենց համամարդկային արժեք լինելը։

Այս յուրահատուկ երևույթների վերաբերյալ առաջարկված բացատրությունները տարբեր են, երբեմն՝ նշանակալիորեն։ Ես չեմ մտնի լուծումների էության մեջ, այնուամենայնիվ, հարկ եմ համարում նշել, որ պատմության մեջ ի հայտ եկած այս երևույթների պատճառները պարզաբանող ոչ մի լուրջ փորձ չի անտեսել դրանցում քրիստոնեության ունեցած ներդրումը՝ լինի դա ուղղակի, անուղղակի, պատահական, զուգահեռ, հստակ, օժանդակ, աջակցող կամ քննադատական, այսպիսով հաստատելով, որ քրիստոնեությունն արևմտյան պատմության շարժիչ ուժն է եղել։ Փոխարենը, ցանկանում եմ անդրադառնալ նոր և հակասական մի փաստի։

Քանի որ բացատրությունները միմյանցից լայնորեն տարբերվում են, հարցը շարունակում է առկախված մնալ։ Այսօր, հակառակը, Վեբերի գրքի հրատարակությունից ուղիղ 100 տարի անց, անհրաժեշտ է նախ և առաջ վերջինիս բարձրացրած հարցը հարցման ենթարկել, քննադատել և, ի վերջո, հերքել։ Արևմուտքում ներկայումս գերիշխում է այն մտածողությունը, որ Արևմուտքի համամարդկային առանձնահատկություններից (universal features) և ոչ մեկն էլ համամարդկային արժեք (universal value) չեն։ Ըստ այս կարծիքի կողմնակիցների՝ Արևմտյան կառույցների համընդհանրությունը պատրանք է, քանի որ իրականում դրանք գոյություն ունեցող բազմաթիվ յուրահատուկ կառույցների շարքում հերթական մեկն են, ունեն մյուսներին հավասար արժանապատվություն՝ առանց մյուսների նկատմամբ գերակա՝ միայն իրենց հատուկ որևէ բնորոշ արժեքի։ Հետևաբար, այս կառույցները որպես համամարդկային ներկայացնելը դիտվում է իբրև մտավոր ամբարտավանության ժեստ կամ մշակութային հեգեմոնիայի փորձ՝ զենքի, քաղաքականության կամ քարոզչության միջոցով պարտադրված։ Ավելին, դրանից հետևում է, որ այդ կառույցների ներմուծման փորձն այլ մշակույթների և սովորույթների մեջ դիտվելու է որպես կայսերապաշտության (imperialism) հաստատման փորձ։

Սամուել Հանթինգտոնն այս տարածված արևմտյան միտումն ամփոփել է քաղաքակրթությունների բախման վերաբերյալ իր հայտնի՝ ավելի շատ քննադատված, քան ընթերցված գրքում։ Իր քաղաքական դրույթները նա ձևակերպել է այսպես․ «Էթնիկ հակամարտության և քաղաքակրթական բախման առկայության պարագայում զարգացող աշխարհում արևմտյան մշակույթի համամարդկային բնույթի վերաբերյալ արևմտյան հավատամքը բախվում է երեք խնդրի՝ այն կեղծ է, անբարո և վտանգավոր»:³

Օրինակներից մեկը ժողովրդավարության «ներմուծման» հարցն է։ Այս խնդիրը լայն բանավեճերի առարկա էր Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահ Ջորջ Վ․ Բուշի նախաձեռնած իրաքյան երկրորդ պատերազմի և «Մեծ Մերձավոր Արևելք» նախաձեռնության համատեքստում։ Այս երկու նախաձեռնությունների ընդդիմախոսները պնդում էին, որ ժողովրդավարությունը պետք չէր արտահանել՝ ոչ թե ելնելով այն հանգամանքից, որ ազդակիր  երկրների սոցիալական, տնտեսական, իրավական և ինստիտուցիոնալ պայմանները դեռևս հետամնաց էին, ինչը ողջ գործողությունը ժամանակավրեպ կարող էր դարձնել, և ոչ էլ ելնելով այն հանգամանքից, որ ժողովրդավարությանը բնորոշ կառույցները, ինչպիսիք են քվեարկությունը, հավասարությունը, օրենքները, խորհրդարանները, դատարանները և այլն, անխուսափելիորեն ենթարկվում են երբեմն խորքային փոփոխությունների (ձևախեղումների), երբ դրանք պատվաստվում են տարբեր մշակույթներին (օրինակ՝ Անգլիայից Հնդկաստանի, Ֆրանսիայից՝ Ալժիրի), ինչը գործողությունը կարող էր միակողմանի դարձնել։ Այլ պնդում էին, որ ժողովրդավարությունը պետք չէր արտահանել՝ ելնելով այն իրողությունից միայն, որ ժողովրդավարության ներմուծումը կարող էր դիտարկվել որպես մի կենսաձևի պարտադրում այլ՝ հավասարապես օրինական, արժեքավոր, հարգարժան կենսաձևին, ինչն էլ այդ գործողությունը կարող էր բռնի դարձնել։

Հատկապես մեկ բացահայտող ախտանիշ ցույց է տալիս, թե որքան խորն է երկչոտության, զգուշության, հարմարվողականության, դժկամության և վախի այս խառնուրդը ներթափանցել Արևմուտքի մանրաթելերի մեջ։ Ես նկատի ունեմ ինքնագրաքննության և ինքնաբռնաճնշման ձևը, որն իրականացվում է քաղաքական կոռեկտության անվան տակ։ «Ք․Կ․»-ն [այսինքն՝ քաղաքական կոռեկտություն — թրգմ.] «նորալեզու» է (newspeak)⁴, ինչն Արևմուտքն օգտագործում է ավելի շուտ ենթադրելու, ակնարկելու կամ հրահրելու, քան թե հաստատելու կամ պահպանելու համար։

Ամենուր լսում և կարդում ենք այս նորալեզուն։ Նրա պահանջների համաձայն ամեն ինչ կարող է գնահատվել և համեմատվել արևմտյան մշակույթի շրջանակներում (լինի դա կոկա-կոլան՝ Չիանթին գինով, Գաուդին՝ Լե Կորբյուզիեի հետ, թե՝ դարվինիզմը՝ խելամիտ փաթեթավորմամբ), ինչպես նաև այլ համեմատություններ էլ կարող են կատարվել արևմտյան մշակույթի և նրա գործընկեր այլ մշակույթների ասպեկտների միջև, ինչպիսիք են հյուրընկալությունը, սոցիալական սովորությունները, անհատական վարքը, հագուկապը և այլն։ Դեռ պետք է փորձել այս մշակույթներն ու քաղաքակրթությունները դասակարգել այնպես, ինչպես Մաքս Վեբերն է նկարագրել դրանք անցյալում, իսկ Սամուել Հանթիգտոնը՝ ներկայում, կամ՝ ուղղակի դասավորել դրանք ըստ նախապատվությունների՝ ավելի լավից մինչև ավելի վատը՝ դուրս թողնելով ինքնագրաքննությունը, արգելքները և լեզվական սահմանափակումները։ Հետևաբար, ինչպես արդեն կարելի է արձանագրել այսօրվա նորալեզվում, ամեն անգամ, երբ որևէ մշակույթ սահուն կերպով մերժում է մեր կառույցը կամ այն ուղղակի բացակայում է այդ մշակույթում, մենք իրավունք չունենք ասելու, որ մեր մշակույթն ավելի լավն է, կամ պարզապես՝ նախընտրելի է։ Միակ բանը, որ բարեկրթությունը թույլ է տալիս մեզ ասել, դա այն է, որ մշակույթներն ու քաղաքակրթությունները տարբեր են։

Ինձ համար նման լեզվական վերադաստիարակումը (re-education) անընդունելի է, և ես այն մերժում եմ՝ ելնելով բարոյականության սկզբունքներից։ Իմ մերժման փաստարկները կհիմնավորեմ հետևյալ կերպ։

Սկզբում, ներածության տեսքով, կանդրադառնամ նորալեզվի կոնկրետ կիրառությանը՝ կդիտարկեմ մեր և Իսլամի միջև փոխհարաբերությունը, ապա, քաղաքական ախտանիշից անցում կկատարեմ մշակութային պատճառին և կփորձեմ հերքել այս պատճառ-հարաբերականությունը (cause-relativism) հարաբերականության (relativism) փիլիսոփայական երկու դրսևորումներում, որոնց Արևմուտքը երկար տարիներ ծառայել է։ Վերջում կքննեմ այս փիլիսոփայության երեք գործնական հետևանքները. քրիստոնեական աստվածաբանության վրա հարաբերականության տեսության բացասական ազդեցությունը Վատիկանի երկրորդ ժողովից հետո, որն օգնում է բացատրել Եկեղեցու ներկա թուլությունը և Եվրոպայի քրիստոնեական արմատների ճանաչման ձախողումը Եվրոպական նոր (այժմ՝ անպաշտպան) սահմանադրութան մեջ։ Ապա՝ Եվրոպայի անկարողությունը՝ մի հարուստ աշխարհամասի, որը վստահ չէ իր ինքնության և ապագայի կապակցությամբ ու անզոր է առաջացող խնդիրները լուծելու հարցում։ Եվ վերջապես կքննեմ սեփական սկզբունքներից ու արժեքներից Արևմուտքի ձանձրացած լինելու հանգամանքը՝ ճիշտ այն պահին, երբ դրանք թիրախավորվել են մահմեդական արմատականության կողմից տարվող կենաց-մահու պատերազմով։

Աշխարհը լի է ոչ միայն մտահոգությամբ, այլև երեսպաշտությամբ (կեղծիքով)։ Երեսպաշտ են այն մարդիկ, ովքեր խուլ ու համր են ձևանում, որպեսզի խուսափեն ներքաշված լինելուց, կոպիտ երևալուց, ովքեր ասում են ճշմարտության կեսը, իսկ մյուս կեսը՝ ենթադրում, որպեսզի խուսափեն պատասխանատվություն ստանձնելուց։ Ահա սրանք են քաղաքական, ինտելեկտուալ, մշակութային և լեզվական կոռեկտության կործանարար հետևանքները, որոնք ես մերժում եմ։ Իհարկե, հնարավոր է, որ ես սխալվում եմ։ Իրոք, կցանկանայի հավատալ, որ իմ ամենավատ վախերը բխում են իրավիճակի սխալ վերլուծությունից։ Եթե այդպես է, ապա ես կուզենայի իմանալ, որ այս  վախերը ինչ-որ մեկին կամ ինչ-որ բանին օգտակար են եղել։