Ինչպես պատերազմագիտության (պոլեմոլոգիայի), այնպես էլ աստվածաբանության շրջանակներում պատերազմ երևույթը չի քննարկվում միայն իր ավանդական հասկացողության մեջ, այն է՝ բախում, ընդհարում ազգերի կամ պետությունների միջև: Պատերազմը դիտվում է նաև որպես ցանկացած տեսակի բախում ու ընդհարում՝ վերագրելով այն մարդկային բնությանը՝ որպես կյանքի անբաժանելի և անխուսափելի երևույթ ու բնականոն ապրելակերպ: Պատերազմի նկատմամբ նման մոտեցումը բնորոշ է XIX-XX դարերի փիլիսոփայա-աստվածաբանական մտածողությանը:

Սխոլաստիկ աստվածաբանության մեջ պատերազմը դիտվում էր իր ավանդական հասկացողությամբ՝ կապվելով հաճախ թեոդիցիայի (հուն. թարգմ. աստվածարդարացում) հետ: Սակայն սկսած XIX-XX դարերից՝ պատերազմի նկատմամբ ի հայտ եկան նոր մոտեցումներ: Պատերազմը քննարկման առարկա դարձավ էքզիստենցիալ (գոյաբանական) աստվածաբանության մեջ՝ վերածվելով պոլեմոսի (հակադրության, պայքարի): Պատերազմը, քննվելով գոյաբանության շրջանակներում, վերածվեց գոյության ընկալման նոր ձևի. առաջ եկավ «պոլեմիկ գոյության» տեսությունը: Անհրաժեշտ է նշել, որ պատերազմի նկատմամբ այս նոր մոտեցումը զարգացավ ոչ թե քրիստոնեական ավանդական եկեղեցիներում, այլ հիմնականում բողոքական աստվածաբանության շրջանակներում:

Պատերազմի այսպիսի ընկալումները կախված էին ոչ միայն այն հանգամանքից, որ պատերազմն սկսեցին դիտել այլ տեսանկյունից, այլ որովհետև այն սերտ առնչություն ուներ նաև հասարակական-քաղաքական կյանքում կատարվող իրադարձությունների հետ: Ինչպես գիտենք, XX դարը մարդկության պատմության մեջ հայտնի է «պատերազմների դար» անունով: Տեղի ունեցող պատերազմներին զուգընթաց՝ հասարակական կյանքում ազդեցիկ և քննարկվող էին նացիստական և կոմունիստական գաղափարախոսությունները:

Հասարակական-քաղաքական այդպիսի պայմաններում գոյության իր տեսությունն է զարգացնում բողոքական էքզիստենցիալիստ, փիլիսոփա, աստվածաբան Փաուլ Թիլլիխը (1886-1965 թթ.): Թիլլիխի գոյաբանության մեջ «պոլեմոս» բառի գործածության չենք հանդիպում, սակայն նրա գոյության ընկալումն ամբողջապես պոլեմիկ է: Թիլլիխյան գոյաբանությունը սերտ աղերսներ ունի Սյորեն Կյերկեգորի և Մարտին Հայդեգերի «պոլեմիկ գոյության» տեսությունների հետ: Թիլլիխն անվանապես հղումներ է կատարում թե՛ մեկի և թե՛ մյուսի աշխատություններին, օգտվում է նաև անտիկ և միջնադարյան մտածողներից՝ ստեղծելով գոյության մասին սեփական տեսությունը:

Թիլլիխը փորձում է չհեռանալ դոգմատիկ աստվածաբանության շրջանակից: Սակայն ինքնության (ոչ արարչության) ծագումնաբանության հարցում նրան չի հաջողվում ամբողջությամբ մնալ աստվածաբանության ավանդական մտածողության սահմաններում: Թիլլիխի ոչ միայն գոյաբանության, այլև ծագումնաբանության առանցքն ինքնության՝ անհատականության պահպանումն է: Ըստ նրա՝ ամեն ինչի սկիզբն ու պատճառը Լոգոսն է՝ Բանն Աստված, սակայն Թիլլիխը Լոգոսի հետ կապում է գոյության և ոչ թե ինքնության սկիզբը: Նա կարծում է, որ մարդու ինքնությունն սկիզբ առավ անկումից: Ճաշակելով արգելված պտուղը՝ մարդը հակադրվեց Աստծուն, սակայն ձեռք բերեց ինքնություն: Եթե չլիներ անկումը, մարդը չէր տարբերակի իրեն և Աստծուն՝ որպես տարբեր գոյություններ: Ըստ Թիլլիխի՝ անկումը մարդուն բերեց իրական գոյության, այն է՝ ինքնության¹:

Աստվածաշնչի համաձայն՝ անկումը մարդուն զրկեց իր արարչական կարգավիճակից և հեռացրեց իր նախնական, աստվածային պատկերից և նմանությունից: Թիլլիխի կարծիքով, այն դրդեց մարդուն հասկանալու սեփական գոյությունը. նրան օգնեց կայանալու որպես առանձին գոյություն²: Այսպիսով, ինքնության ծագման մասին թիլլիխյան տեսությունը պոլեմիկ է, այսինքն՝ հակադրության հետևանքով մարդը ձեռք բերեց ինքնություն:

Այդպիսով, ըստ Թիլլիխի՝ պոլեմոսից ծնվեց ինքնությունը: Սակայն քննելով գոյության և ինքնության Թիլլիխյան տեսությունները՝ պարզ է դառնում, որ Թիլլիխի համար գոյությունը և ինքնությունը նույնանում են: Թիլլիխը գոյությունն ընկալում է անդրանցական (տրանսցենդենտալ) կերպով: Նա տարբերակում է «գոյություն» և «գոյությունը՝ որպես ինքնություն» գաղափարները: Նրա ընկալմամբ իրական գոյությունն ինքնության կայացումն ու անհատականության հաստատումն է: Այսպիսով, գոյություն ունենալ, ըստ Թիլլիխի, նշանակում է կայանալ որպես ինքնություն և չկորցնել սեփական անհատականությունը:

Թիլլիխյան գոյաբանության մեխը ինքնության պահպանումն է ընդհանուրի մեջ: Լինելությունն ընդհանրապես՝ ամբողջի մեջ, և լինելությունը մասնավորապես՝ որպես ինքնություն, Թիլլիխի տեսության համաձայն՝ պահանջում է քաջություն: Իր «Լինելու քաջություն» աշխատության մեջ (1952 թ.) Թիլլիխը խոսում է քաջության՝ որպես գոյաբանական երևույթի մասին: Ըստ Թիլլիխի՝ մարդը չունի քաջություն չլինելու, ուստի նրա մոտ ծնվում է քաջություն՝ լինելու համար³: Քաջություն ունենալ՝ նշանակում է լինել ոչ թե ինչ-որ մեկը, այլ ունենալ ուժ՝ լինելու ինքդ⁴: «Լինել»-ը Թիլլիխի կարծիքով նշանակում է կայանալ որպես ինքնություն, իսկ «չլինել»-ը՝ նախևառաջ ինքնության կորուստն է և հետո միայն՝ ֆիզիկական անգոյությունը: Թիլլիխի տեսության մեջ քաջությունը պարզապես հատկանիշ չէ, քաջությունը ինչպես արդեն ասվեց, գոյաբանական երևույթ է: Քաջությունն է մղում ինքնության պահպանության: Քաջությունը կարողությունն է՝ հասկանալու, թե ինչ է գոյությունը և հակառակը:

Թիլլիխի կարծիքով՝ գոյաբանական երևույթ է ոչ միայն քաջությունը: Գոյաբանական երևույթ է նաև վախի և անհանգստության զգացումը. օրինակ՝ վախ՝ չլինելու, գոյություն չունենալու հանդեպ. ուստի, վախն ուղղված է նախևառաջ մահվանը: Մարդն ամենից շատ վախենում է չլինելու գաղափարից, հետևաբար, մարդը պայքարում է լինելու համար: Մարդուն ուղեկցում է վախը գալիքի նկատմամբ ևս, քանզի գալիքը մարդու համար անորոշ է: Վախը և անհանգստությունն ուղղված են նաև դեպի անիմաստությունն ու դատարկությունը: Մարդու համար գոյությունը իր լինելությամբ իմաստավորված է, իսկ չլինելությունը՝ ոչ: Չլինելը գոյություն չունի, ուստի, ընկալվում է որպես ոչինչ, հետևաբար, իմաստ ունենալ այն չի կարող:

Ի վերջո, վախն ու անհանգստությունն ուղղված են դեպի մեղքը և դատաստանը: Վախի այս տեսակը Թիլլիխը կապում է մարդու հոգևոր կյանքի հետ: Հոգին է զգում մեղքը և սպասում ունի արդար դատաստանի: Վախն ուղղված է մեղքի հատուցմանը⁵: Վախի այս տեսակը ծնվում է մահից հետո իր գոյության հանդեպ մարդու ունեցած անհագստությունից: Սակայն, ըստ Թիլլիխի, վախն ու անհանգստությունը հանգեցնում են մարդու ինքնության կործանմանը և խաթարում են մարդու անհատականության կայացումը: Վախի և քաջության պայքարի արդյունքում էլ ծնվում է մարդու անհատականությունը: Մարդը ձեռք է բերում անհատականություն, երբ կարողանում է հավասարակշռություն հաստատել վախի և քաջության միջև⁶:

Առաջին մարդը, պատվիրանազանցության վախն իր մեջ հաղթահարելով, ինչ-որ իմաստով համարձակվեց հակադրվել Աստծուն: Փաստորեն, հենց այս կետում է ակնհայտ դառնում Թիլլիխյան գոյաբանության պոլեմիկությունը: Թիլլիխյան հակադրությունը (պոլեմոսը)՝ լինել-չլինելու համար պայքարը, մարդու ներսում տանում է ինքնության կայացման, իսկ հակադրությունը մարդուց դուրս պահպանում է սեփական ինքնությունը, միաժամանակ ապահովելով նրա գոյությունը՝ հարաբերության մեջ: Թիլլիխը կարևորում էր ամբողջի և ընդհանուրի մեջ անհատականությունը չկորցնելու կարողությունը՝ փորձելով ցույց տալ, որ լինել անհատ չի նշանակում լինել մեկուսացված, այլ լինել ընդհանուրի մի մասը՝ չտարրալուծվելով նրանում: Այդ է պատճառը, որ Թիլլիխն, ինքնություն ասելով, հասկանում էր սեփական տեսակետ ունենալը, հակադրվելու կարողությունը, որը կարող է վերածվել անգամ բողոքի և խռովության (արտաքին պոլեմոս): Այս կոնտեքստում Թիլլիխն արդարացնում է բողոքը և խռովությունը քանի որ ըստ նրա՝ դրանք նպաստում են ինքնության և անհատականության պահպանմանը: Եվ այստեղ է, որ մեղսագործությունից հետո արարչությունը չի վերածվում քաոսի, քանի որ հակադրության արդյունքում պահպանվում է գոյություն ունեցող ամեն ինչի ինքնությունը: Այլ կերպ ասած, շնորհիվ պոլեմոսի, մեղսագործությունը չի ոչնչացնում աստվածային արարչությունը:

Փաստորեն, Թիլլիխյան մտածողությամբ հակադրությունը (պոլեմոսը) անբաժանելի է արարչությունից և, ընդհանրապես, գոյությունից: Այսպիսով, Թիլլիխյան գոյաբանության հիմնական առանձնահատկությունն այն է, որ գոյության մղում է ոչ թե լինելությունը, այլ չլինելությունը. լինելության քաջությունն ընդդեմ չլինելիության վախի: Թիլլիխն իր գոյաբանությունը ձևավորում է ընդդեմ նացիստական և կոմունիստական գաղափարախոսությունների: Նա ընդհանուրի մեջ անհատականության պահպանման իր տեսությունը զարգացնում է այնպիսի ժամանակաշրջանում, երբ ֆաշիստական և կոմունիստական գաղափարախոսությունները մեծ թվով անհատների ընդգրկել էին իրենց շարքերը: Թիլլիխը հիշյալ գաղափարախոսություններում տեսնում էր մարդու անհատականության ոչնչացման վտանգ, ուստի գոյաբանական իր հայացքներում շեշտում էր անհատականության պահպանման գաղափարը: Այդ է պատճառը, որ Մարտին Հայդագերի պատկերացումներում «պոլեմոս»-ը գոյության ձև է, իսկ Փաուլ Թիլլիխի մեկնաբանությամբ՝ ինքնության:

Մեկ բաց հարց Թիլլիխի գոյաբանական աստվածաբանության մեջ, այնուամենայնիվ, մնում է. ի՞նչն է պատճառը, որ նա չի գործածում «պոլեմոս» եզրը իր գոյաբանության մեջ: Հավանական է, որ նրա համար պոլեմոսի գաղափարը հարազատ չէ քրիստոնեական աստվածաբանությանը: Չի բացառվում նաև այն, որ պոլեմիկ գոյության տեսակետը Փաուլ Թիլլիխի համար ֆաշիզմին բնորոշ տեսություն է, ուստի, փորձելով ցույց տալ իր հակաֆաշիստական կողմնորոշումը, նա չի գործածում «պոլեմոս» եզրը։

Արփի Ալեքսանյան, Աստվածաբանության մագիստրոս
Երևանի պետական համալսարան
Լյուվենի կաթոլիկ համալսարան (Բելգիա)

* * *

1. Paul Tillich, Systematic Theology, vol. 2, (University of Chicago, 1957), 29-31.
2. Թիլլիխյան անկման գաղափարը մոտենում է անկման վերաբերյալ կապադովկյան հայրերի տեսությանը, ըստ որի՝ արգելված պտուղը ուտելով՝ մարդը գիտակցեց իրեն որպես ազատ էակ:
3. Paul Tillich, The Courage to Be, (Yale University Press, 1952), 55.
4. Նույն տեղում, 34.
5. Նույն տեղում, 42-54.
6. Նույն տեղում, 78.