Նախ թույլ տվեք սկսել այն միանշանակ պնդմամբ, որ քաղաքակրթական և մշակութային համամարդկային արժեքների գոյության ժխտումը ծանրակշիռ հիմքեր չունի։

«Ռելատիվիզմ» (հարաբերականություն) կոչվող փիլիսոփայական դպրոցի ներկայացուցիչները պնդում են, որ մշակույթների և քաղաքակրթությունների քննադատությունն առաջ է եկել սխալ հարցադրման արդյունքում¹։ Այս դպրոցն այսօր շատ անուններով է հայտնի․ հետ-լուսավորչական մտածողություն, պոստ-մոդեռնիզմ, «թույլ միտք»², ապակառուցողականություն։ Ինչպես տեսնում եք, անուններն են փոխվել, սական թիրախը միշտ նույնն է մնացել․ հայտարարել, որ չկա ամուր հիմք ու փաստարկ՝ պնդելու, որ մեր արժեքները համամարդկային են, կամ որ ինչ-որ մի բան ավելի լավն է, ավելի ընդունելի է, քան մյուսը։

Ռելատիվիզմը պնդում է, որ գոյություն ունի արժեքների բազմազանություն և բոլոր արժեքների համակեցությունն անհնար է։ Միշտ գոյություն ունի այնպիսի իրավիճակ, երբ արժեքներից մեկին հավատարիմ լինելն անհամատեղելի է դառնում մեկ այլ արժեքին հավատարիմ մնալու հետ, օրինակ՝ ընկերությունն ու արդարադատությունը։ Այսպիսի տանդեմի փայլուն օրինակ է, երբ ձեր ընկերը հանցագործություն է գործում ձեր աչքի առաջ։ Ինչպե՞ս վարվել․ ընկերոջը հանձնե՞լ ոստիկանությանն ու ընկերությանը դավաճանե՞լ, թե՞ հանուն ընկերության մերժել ճշմարտությունն ու հանցակից դառնալ։ Այսպիսի օրինակները հաշվի առնելով՝ ռելատիվիզմը հանգում է սխալ և կորստաբեր եզրակացությունների, այն է՝ մշակույթային և քաղաքակրթական արժեքները չեն կարող քննարկվել մեկը մյուսի հետ համեմատվելով։

Կա վերոնշյալ եզրակացությունը պաշտպանող հիմնավորումների երկու հիմնական խումբ։ Առաջին խումբն առաջ է քաշում այն տեսակետը, որ մշակույթները, տեսությունները, հայեցակարգերն ու աշխարհայացքները չեն կարող միմյանց հետ համեմատվել, քանի որ դրանք ներկայացնելու ու բացատրելու համար տարբեր մեթոդներ և եզրաբանություն է օգտագործվում։ Երկրորդը պնդում է, որ կան կոնկրետ հասկացություններ, ինչպիսիք են, օրինակ՝ պետությունը, ժողովրդավարությունն ու հավատը, որոնք ըստ էության հակասական են ու միանշանակ իմաստ չունեն։

Առաջին մոտեցման ամենահայտնի օրինակը Վիտգենշտայնի «Փիլիսոփայական ուսումնասիրություններ» աշխատությունն է։ Նրա թեզը հետևյալն է․ տերմինի նշանակությունը պայմանավորված է տվյալ լեզվում այդ բառի կիրառական  նշանակությամբ, և որ յուրաքանչյուր լեզվական խումբ ունի իրեն հատուկ կառուցվածքային կանոններ, նշանակություն ու եզրահանգում³: Այս թեզը հիմնավորող փաստարկն այն է, որ բովանդակությունը չի կարող առանձնացվել այն բնորոշող չափանիշներից։ Այսինքն՝ այն, ինչը մի համայնք համարում է իրական, գեղեցիկ և լավ, այդպիսին է միայն այն պատճառով, որ  այդ համայնքը հենց իրական, գեղեցիկ և լավ չափանիշներն է օգտագործել այդ երևույթները բնորոշելու համար: Չափանիշներն ունեն միշտ ենթամշակութային և ոչ թե միջմշակութային բնույթ։ Չկա մետաչափորոշիչ, որը կարող է ներքին ճշմարտություն, բացարձակ գեղեցկություն կամ համամարդկային բարիք սահմանել։ Բոլոր չափորոշիչները, համաձայն այս տրամաբանության, կախված են բովանդակությունից և չեն կարող գերադասվել կամ ստորադասվել մեկը մյուսին։

Այս թեզի իմ քննադատությունը ես կսահմանափակեմ դիտարկմամբ, որ դատողությունը, թե արդյոք A մշակույթն ավելի  լավն է, քան B մշակույթը, չի պահանջում, որ A և B մշակույթներն ունենան ընդհանրացնող մետաչափորոշիչ։ Միակ բանը, որ պահանջվում է, դա այն է, որ A և B մշակույթների ներկայացուցիչները պատրաստակամ լինեն միմյանց հետ երկխոսելու և երկուստեք քննադատություն ընդունելու։ Երկխոսության ընթացքում կամ ավարտին, զրուցակիցներից մեկն ավելի ու ավելի կդժվարանա սեփական տեսակետի օգտին փաստարկներ բերել, որի հետևանքով մյուսի թեզն ավելի ընդունելի կդառնա։ Չնայած, որ դրա արդյունքում մյուսի թեզը մեխանիկորեն ճիշտ չի դառնա, այնուամենայնիվ, սա, հաստատ, ավելի լավ վիճակ է, քանի որ դիմակայում է քննադատությանը, առարկություններին ու ժխտողականությանը։ Այսպիսով՝ ավելի լավն է թե՛ գիտական տեսանկյունից, եթե բանավեճի համատեքստը ճանաչողական է, թե՛ արժեքաբանական (աքսիոլոգիական) տեսանկյունից, եթե բանավեճի համատեքստն արժեքներն են և թե՛ քաղաքագիտության, եթե՝ քաղաքականությունն է։

Ոմանք կարող են հակադրվել, պնդելով, թե այն ինչ ես առաջարկում եմ Գորգիասի, Սոկրատեսի, Պլատոնի ու Արիստոտելի կողմից կիրառված հերքման և խաչաձև քննման հին դիալեկտիկական մեթոդն է, որը կոչվում է «էլենխոս» (elenchos)⁴։ Հետևաբար, նրանք այդ մեթոդը ընդունելի կհամարեն միայն կոնկրետ մշակույթի ներսում, մասնավորապես՝ Արևմտյան։ Այս մոտեցմանը շատ պատասխաններ կան, սակայն որոշիչ պնդումն հետևյալն է։ Եթե B մշակույթի անդամներն ակնհայտ  առավելություն են տալիս A մշակույթին, այլ ոչ թե հակառակը, ապա իրոք պատճառներ կան կարծելու, որ A-ն ավելի լավն է, քան B-ն⁵։

Այլք էլ կարող են առարկել, թե վերջին պնդումը սխալ է, քանի որ A-ի նախընտրումը B-ի կողմից հնարավոր է հրահանգավորման, քարոզչության կամ սխալի արդյունք լինել։ Նրանց կպատասխանեմ՝ ասելով․ «Եթե դու A մշակույթին պատկանող կոնտեքստուալ ռելատիվիզմի հետևորդ ես ու խոսում ես սխալի մասին, ապա դու հակասում ես ինքդ քեզ, քանի որ, որպեսզի ճանաչես B մշակույթում սխալը, ապա A-ն և B-ն պետք է ունենան մշակութային նույն չափորոշիչը, ինչն էլ հնարավորություն կտա երկու մշակույթներում բացահայտել իրականն ու երևակայականը»։ Իսկ եթե իսկապես երկու մշակույթներում կա ընդհանուր չափորոշիչ, ապա կոնտեքստուալիստների ռելատիվիզմը փլուզվում է։ Նրանց ռելատիվիզմն այնպիսի հիմքեր է ստեղծում այլ վարդապետությունների համար, որ խժռելով ամեն ինչ, ի վերջո, կործանում է ինքն իրեն։