Վերջին տարիներին հայաստանյան հասարակական քննարկումներում միջդավանական (այսինքն՝ քրիստոնեության ծիրում գտնվող տարբեր դավանանք ունեցող եկեղեցիների ու հարանվանությունների) հարաբերությունների համատեքստում օգտագործվող, կարելի է ասել նաև՝ չարչրկված արտահայտություններից է «քույր եկեղեցի»-ն: Այս հրապարակումը նպատակ ունի որոշակի պարզաբանումներ մտցնել և՛ նշյալ եզրի ծագման ու սահմանման, և՛ դրա՝ հաճախակի շահարկման դրդապատճառների շուրջ:

Այսպես. նախ փորձենք հասկանալ, թե ինչ են նկատի ունենում՝ ասելով «քույր եկեղեցի» և արդյո՞ք բոլորն են նույն իմաստը հաղորդում այս եզրին: Հայտնի է, որ V դարից սկսած՝ Ընդհանրական Եկեղեցին ունեցել է մի քանի բաժանումներ (սխիզմ), և այժմ կան իրարից դավանանքով տարբերվող մի շարք եկեղեցիներ (օրինակ՝ Կաթոլիկ, Օրթոդոքս (կամ Ուղղափառ)՝ Ռուս, Հույն, Ռումինական և այլն, Արևելյան (Oriental) Ուղղափառ՝ Հայ Առաքելական, Եթովպական և այլն): Այս բաժանումներն ի հայտ են եկել ոչ միանգամից, այլ աստիճանաբար՝ կապված դավանաբանական այս կամ այն հարցի շուրջ ունեցած տարբեր դիրքորոշումներով և արդյունքում՝ դրանցով պայմանավորված բաժանումներով (իհարկե, դավանաբանական պատճառներից զատ՝ բաժանումներն ունեցել են նաև այլ պատճառներ): Իսկ արդեն XVI դարում Հռոմեակաթոլիկ եկեղեցում սկիզբ առած շարժման արդյունքում առաջացավ Բողոքականությունը՝ իր բազմաթիվ հարանվանություններով, որոնց թիվը մինչ այժմ էլ աճում է:

Ի սկզբանե շեշտեմ, որ իմ կարծիքով՝ «քույր եկեղեցի» եզրը ոչ այնքան աստվածաբանական է, որքան պատմական (մեր իրականության մեջ՝ հաճախ հավելված քաղաքական երանգներով). մասնավորապես, այն հրապարակ է իջել XX դարի եկեղեցաբանական քննարկումներում, ավելի կոնկրետ՝ Կաթոլիկ և Օրթոդոքս եկեղեցիների երկխոսության համատեքստում, այսինքն՝ կիրառվել է այս եկեղեցիների համար, իսկ ավելի հազվադեպ կիրառվել է նաև Կաթոլիկ և Անգլիկան եկեղեցիների երկխոսության շրջանակում: Այսինքն՝ Կաթոլիկ և Օրթոդոքս եկեղեցիները միմյանց «քույր եկեղեցի» են կոչել՝ չգտնվելով անգամ միմյանց հետ ամբողջական հաղորդութենական հարաբերությունների¹ մեջ: Բողոքական միջավայրում «քույր եկեղեցի» ավելի հաճախ անվանվում են տարբեր երկրների՝ նույն դավանանքն ունեցող եկեղեցիները:

Պատկերավոր ասած՝ ինչպես XX դարում, այժմ էլ «քույր եկեղեցի» եզրը նպատակ ունի ոչ մասնագետ կամ ավելի լայն (և հետևաբար աստվածաբանական խորը գիտելիքներ չունեցող) հանրությանը տեղեկացնելու որոշակի եկեղեցիների հատուկ կամ սերտ փոխհարաբերությունների մասին, հաշվի առնելով, որ XX դարից սկսած բազմաթիվ եկեղեցիներ կարևորում են միջեկեղեցական երկխոսությունները և տարբեր հարցերում ընդհանուր եզրեր գտնելն ու համագործակցությունը: Նույն կերպ կիրառվում են նաև այլ եզրեր ևս, ինչպես՝ «եկեղեցիների ընտանիք»-ը (օր.՝ վերը նշված Արևելյան՝ ոչ քաղկեդոնական ուղղափառ եկեղեցիները մեկ ընտանիք են համարվում):

Իսկ ո՞ր եկեղեցիներն են բնորոշվել «քույր եկեղեցի» տերմինով հայկական միջավայրում: Նպատակ չունենալով վերլուծել եզրի կիրառման բոլոր դեպքերը՝ ուղղակի հիշատակենք մի քանիսը: Այսպես, երջանկահիշատակ Ամենայն Հայոց Վազգեն Ա կաթողիկոսը 1978 թ. հունիսի 21-ին Ժնևում՝ Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի կենտրոնում ողջույնի խոսքի ընթացքում երկու անգամ կիրառել է այս արտահայտությունը՝ ընդհանուր առմամբ նկատի ունենալով քրիստոնեական եկեղեցիները և ընդգծելով Հայ եկեղեցու՝ «էկումենիկ ոգի կրող» եկեղեցիներից մեկը լինելու հանգամանքը: Վազգեն վեհափառի՝ ի Տեր ննջման առթիվ Մայր Աթոռի ստացած ցավակցական հեռագրերի դասակարգման դեպքում էլ «Էջմիածին» ամսագրում «քույր եկեղեցի» են կոչվել ըստ էության այսպես կոչված բոլոր ավանդական եկեղեցիները, ինչպես նաև Անգլիկան եկեղեցին, որոնց պետերը հեռագրել էին Ս. Էջմիածին:

Մինչդեռ գոնե վերջին երկու տասնամյակում Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգևորականների ելույթներում, Մայր Աթոռի «Էջմիածին» պաշտոնական ամսագրում և մասնագիտական գրականության մեջ «քույր եկեղեցի» ասելով՝ նկատի են առնվել Հայ եկեղեցուն դավանակից կամ նույնադավան եկեղեցիները: Այլ կերպ ասած՝ «քույր եկեղեցի» եզրը դավանաբանական նրբություններին անտեղյակ լայն հանրությանը պիտի հուշեր, որ դրանով բնորոշվող եկեղեցիներն ամենասերտ հարաբերություններն ունեն իրար հետ, ինչպես նույն ընտանիքի անդամները [Ձեր գիտելիքները ստուգելու համար կարող եք խորհրդածել՝ ինչու են եկեղեցիները կոչվում «քույր» և ոչ թե օրինակ՝ «եղբայր»]:

Չխորանալով պատմական դեպքերի մեջ՝ նշենք, որ Հայ Առաքելական եկեղեցին պատկանում է վերոնշյալ Արևելյան ուղղափառ (Oriental Orthodox) եկեղեցիների ընտանիքին. այս եկեղեցիների դավանանքի մասին պատկերացում կազմելու համար նրանց այլ կերպ կարելի է կոչել նաև ոչ քաղկեդոնական, նախաքաղկեդոնական կամ հակաքաղկեդոնական, թեև պատմականորեն հաճախ կոչվել են վիճահարույց «միաբնակ» եզրով: Անվանումից պարզ է, որ այս եկեղեցիները չեն մասնակցել և/կամ չեն ընդունել Քաղկեդոնի 451 թ. ժողովի դավանաբանական որոշումները՝ քրիստոսաբանական հարցերի շուրջ: Մինչդեռ քաղկեդոնական եկեղեցին, որը հետագայում արդեն ինքը բաժանվեց՝ 1054 թ. Մեծ սխիզմի պատճառով, այսօր ներկայացված է երկու մեծ ճյուղով՝ Կաթոլիկ (կամ Հռոմեակաթոլիկ) և Օրթոդոքս ([Eastern] Orthodox): Վերջինների հետ արդեն Հայ Առաքելական եկեղեցին, բնականաբար նույնադավան չէ, թեև տարբեր հարթակներում առկա են սերտ համագործակցություն ու շփումներ, և ինչպես վերը տեսանք, երբեմն ևս «քույր» եզրով բնորոշվել են:

Այսպիսով, ներկայում եկեղեցական և մասնագիտական շրջանակներում ընդունված է Հայ Առաքելական եկեղեցու դեպքում «քույր եկեղեցի» կոչել դավանակից՝ Արևելյան ուղղափառ մյուս եկեղեցիներին՝ Ասորական ուղղափառ (Հակոբիկյան), Ղպտի ուղղափառ, Եթովպական ուղղափառ, նրանից անջատված Էրիթրեական ուղղափառ և Հնդիկ Մալաբար կամ Մալանկարա եկեղեցիները: Մինչդեռ, օրինակ, Բելառուսի Հանրապետությունում ՀՀ դեսպանն իր խոսքում Համայն Բելառուսի Ուղղափառ եկեղեցին ևս կարող է «քույր» կոչել:

Երկու խոսքով արժի անդրադառնալ նաև հայաստանյան իրականության մեջ այս համատեքստում նախորդ դարից ի հայտ եկած շահարկումներին: Դրանք կապված են հիմնականում Վազգեն Ա հայրապետի՝ Հայ ավետարանական եկեղեցին ինչ-որ առիթով «քույր» կոչելու հետ: Ինչպես արդեն տեսանք, գործ ունենք ոչ այնքան աստվածաբանական տերմինի հետ, որը «էկումենիկ» ոգով հանգիստ գործածվում էր և կարող է գործածվել բավականին լայն իմաստով: Ուստի շահարկումը ոչ թե այդ եզրի կիրառության մասին հիշելն է, այլ Վազգեն վեհափառի կողմից այդ բնորոշումը մեկնաբանելն իբրև դավանակից կամ նույնադավան իմաստով (հաշվի առնելով նաև երկու եկեղեցիների հարաբերությունների տարբերությունները Սփյուռքում և Հայաստանում): Այս համատեքստում պետք է նշել, որ արդեն 2012 թ. իր հարցազրույցներից մեկում Հայաստանի Ավետարանական եկեղեցու նախկին առաջնորդ վերապատվելի Ռընե Լևոնյանը նշել է. «Հայ առաքելական եկեղեցին Հայաստանի աւետարանական եկեղեցւոյ համար մա՛յր եկեղեցի է»: Հայ ավետարանական եկեղեցու պաշտոնական կայքում Հայ Առաքելական եկեղեցին բնորոշվում է իբրև «մայր», իսկ «քույր» կոչվում է «Տէր Յիսուս Քրիստոսի Աւետարանը «ճշմարիտ ու հաւատարիմ» կերպով քարոզող ամէն Եկեղեցի»: Առանց խորանալու հայ բողոքականության ծագման շուրջ պատմական հանգամանքների մեջ՝ արժե նշել, որ, պատկերավոր ասած, երեխայի՝ մոր հետ կապը սկսվում է ծննդյան պահից (եթե խորթ չէ) և շարունակվում՝ օրինակ՝ մոր կաթով սնվելով. արդյո՞ք հայ ավետարանականները Հայ եկեղեցու հոգևոր «կաթն» են կերել՝ ոչ միանշանակ հարց է: Մեկ այլ ասպեկտ է «մայր» եկեղեցու կանոնական տարածքում պրոզելիտիզմը և կրկնամկրտության դեպքերը: Եվ առհասարակ, նշված բնորոշումները՝ «քույր», «մայր», ի տարբերություն քրիստոնեական այլ եկեղեցիների, որոնք դա անում են փոխհամաձայնեցված, հայաստանյան միջավայրում թվում է՝ նպատակն ունեն հենց դրանք կիրառող հայ բողոքականների ինքնալեգիտիմացման²: Մինչդեռ միջեկեղեցական հարաբերությունների իմաստով բնավ էական չէ, թե ինչ բառով են իրենք անվանում Հայ Առաքելական եկեղեցին. առկա բարդ իրականությունը դրանից չի փոխվում:

Վերջում ուղղակի փոքրիկ (գուցե շատերի համար տրիվիալ) դիտարկում կապված նմանատիպ արտահայտությունների կամ եզրերի կիրառման միջավայրի հետ կապված: Պետք է ուշադիր լինել նաև, թե դրանք ի՛նչ հանգամանքներում են կիրառվում՝ հասարակական քննարկումների ժամանա՞կ, մասնագիտական գրականության մե՞ջ, պաշտոնական հրապարակումներո՞ւմ, թե՞ ուղղակի բանավոր խոսքում, մասնավոր դեպքերում: Ի վերջո, նաև դա է համապատասխան իմաստ և լիցք տալիս այդ եզրերին, և քիչ չեն դեպքերը, երբ դրանցից որոշները ժամանակի ընթացքում իմաստափոխվել կամ այլ երանգներ են ստացել՝ կախված կիրառության տարբեր հանգամանքներից: