Պատգամ Զմյուռնիայի եկեղեցուն 

Հովհաննես Ավետարանիչը Պատմոս կղզում (Փոքր Ասիա) իրեն եկած հայտնություններն իր աշակերտ Պրոխորոնի միջոցով շարադրելիս ողջույն է հղել յոթ եկեղեցիներին։ Զմյուռնիային հղած պատգամում ընթերցում ենք. «Այսպէս է ասում Անսկիզբը եւ Անվախճանը, որ մեռաւ եւ կենդանացաւ. տեսայ քո գործերը, նեղութիւնը եւ աղքատութիւնը (իսկ քո աղքատութիւնը հարստութիւն պիտի դառնայ), նաեւ հայհոյութիւնը նրանց, որ իրենք իրենց մասին ասում էին, թէ հրեաներ են, բայց այլ բան չէին, քան Սատանայի ժողովուրդ։ Մի՛ երկնչիր այն բանի համար, որ պիտի չարչարուես. ահա բանսարկուն պատրաստ է ձեզնից մի քանիսին բանտ նետելու, որպէսզի փորձուէք եւ տասը օր նեղութիւն կրէք. եղի՛ր հաւատարիմ մինչեւ մահ, եւ ես քեզ կեանքի պսակը պիտի տամ։ Ով ականջ ունի լսելու, թող լսի, ինչ որ Սուրբ Հոգին ասում է եկեղեցիներին. ով յաղթի, չպիտի վնասուի երկրորդ մահից» (Յայտ. 2:8-11):

Հակադիր զուգահեռություն

Որպես շարժիչ ուժ թուրք հասարակության մեջ մշտապես հրահրվել է քրիստոնյա փոքրամասնության դեմ ատելության զգացումը: Քեմալական վարչակարգը, որդեգրելով երիտթուրքերի ցեղասպանական ծրագիրը, քաղաքական ու կրոնական անհանդուրժողության ծայրահեղ միջոցներ է կիրառել Զմյուռնիայում 1922-ինն, որը դրսևորվել է Զմյուռնիայի բացառապես հայ և հույն բնակչության դեմ:

Զմյուռնիայի հայերի և հույների բնաջնջումը, դիտարկելով որպես Հայոց և Հունաց ցեղասպանությունների քաղաքականության շարունակություն, դիտազննել ենք Զմյուռնիայի մարգարեական պատգամը։ 20-րդ դարի համատեքստում Զմյուռնիայի եկեղեցու պատգամի մեկնությունը փորձ է նորովի արժևորելու մարգարեությունը։ Հայտնության գրքում կարդում ենք. 

«Այսպէս է ասում Անսկիզբը եւ Անվախճանը, որ մեռաւ եւ կենդանացաւ. տեսայ քո գործերը, նեղութիւնը եւ աղքատութիւնը (իսկ քո աղքատութիւնը հարստութիւն պիտի դառնայ), նաեւ հայհոյութիւնը նրանց, որ իրենք իրենց մասին ասում էին, թէ հրեաներ են, բայց այլ բան չէին, քան Սատանայի ժողովուրդ» (Յայտ. 2:8-9)։

Հիսուս Քրիստոսի այս խոսքերը կարևոր նշանակություն ունեն բուն պատգամի համար. Զմյուռնիան, որ աստվածաշնչյան համատեքստում քիչ է ներկայացվում, յոթ եկեղեցիներից մեկն էր և համարվում էր ամենահավատավորը, թեև չարչարանքի, նեղության ու տառապանքի մեջ էր: Զմյուռնիայի հրեական համայնքը թշնամական վերաբերմունք ուներ քրիստոնյաների նկատմամբ: Թեև Զմյուռնիան հարուստ քաղաք էր, և բնակչությունն ընդհանուր առմամբ բարեկեցիկ կյանք էր վարում, քրիստոնեական համայնքն աղքատ էր, իսկ եկեղեցին՝ ճնշված: Աղքատության պատճառներից մեկը հրեաների թշնամությունն էր: Հայտնի է, որ քրիստոնյաները հանուն հավատքի են զրկվել իրենց արհեստներից: Սակայն Քրիստոս ասում է, որ իրենք աղքատ չեն: Զմյուռնիայի քրիստոնյա համայնքը գիտակցում էր, որ հարուստ է Քրիստոսով:

Զմյուռնիայի հրեաները չարախոսում էին իշխանությունների, պատասխանատու անձանց մոտ՝ քրիստոնյաներին որպես վտանգ ներկայացնելով: Չարախոսությունը, որպես կանոն, հետևանք է ունենում: Բանսարկության հետևանքը հալածանքն է: Նրանք Զմյուռնիայի եկեղեցին համարում էին աղանդ և ճնշում էին հավատացյալներին: Ահա թե ինչու են Հայտնության գրքում նրանք անվանվում «սատանայի ժողովուրդ», որ կատարում են նրա հրահանգները: Հրեական ժողովարանները, որոնք չեն ընդունել Քրիստոսին որպես Տեր, շարունակել են հակառակվել: 

20-րդ դարում Զմյուռնիայում քրիստոնյաների հալածանքների մասին կարդում ենք անվանի հրապարակախոս, գրական—հասարակական գործիչ, խմբագիր Միքայել Բարթիկյանի «Արնաշաղախ Իզմիրը» հուշագրության մեջ. «Թրքերի վերաբերմունքը ինչքան էլ վատ էր ազդում մեզ, հրեաների կեցվածքը սակայն մեզ դառն ու կծու էր թվում: Մանավանդ Քեմերի պողոտայի վրա, Այ Վուգլայի շրջանում, մեզ դիտելու համար, իբր զվարճության առարկա, փողոց ելած հրեաները հեգնական խոսքեր էին ուղղում մեզ, մանավանդ հույների ուղղյալ ասում էին. «Պարումե տին Պոլի կե տին Այա Սոֆիա» հե՞, Թորա թապաթե ստին Պոլի, ստի Կոկինի Միլյա*»[14] («Առնեք պիտի Պոլիսն ու Այա Սոֆիան», հե՞, հիմա գնալու եք Պոլիս և Կոկինի Միլյան): Սադայելական ծիծաղով դիտում էին մեզ և անարգում: Պատահեր, որ մեր միջից ճանաչեին որևէ մի հայ, մատնանիշ անելով թուրք պահակներին, ասում էին. «Չավո՜ւշ, էյի՛ ադամ, էրմենի՛, թավո՛ւկ, թավո՛ւկ»[15] («Չավո՜ւշ, բարի՛ մարդ է, հա՛յ է, հա՛վ է, հավ», այսինքն՝ զոհացու, մորթվելու արժանի…): Քովընտնի մի պատշգամբից մի հրեա կին, իրենց գիշերային պետքամանի բովանդակությունը շուռ էր տալիս ներքևից անցնող գերիների գլխին, գոչելով՝ «Յաշասը՜ն Մուսթաֆա Քեմալ փաշա, յելտի էսկի բաբամիզ, Յաշասը՜ն էսկի բաբամիզ, հո՛շ յելտինիզ…»[16] (կեցցե՜ Մուստաֆա Քեմալ փաշա, եկա՛վ մեր նախկին հայրը, կեցցե՜ մեր նախկին հայրը, բարո՜վ եք եկել)»[17]: 

«Մի՛ երկնչիր այն բանի համար, որ պիտի չարչարուես. ահա բանսարկուն պատրաստ է ձեզնից մի քանիսին բանտ նետելու, որպէսզի փորձուէք եւ տասը օր նեղութիւն կրէք» (Յայտ. 2:10):