VII

Իմ թանկագի՛ն Գարշելիկ,

Ինձ զարմացնում է քո այն հարցը, թե արդյո՞ք էական է հոգացյալիդ պահել անտարբեր քո գոյության կամ չգոյության առնչությամբ: Այս հարցը, համենայն դեպս մեր պայքարի ներկա փուլում, ունի Ստորին հրամանատարությունից եկող մեկ պատասխան: Մեր քաղաքականությունը դրա շուրջ հետևյալն է. թաք-նը-վել: Իհարկե, իրավիճակը միշտ չէ, որ այսպիսին է եղել, և հիմա մենք կանգնած ենք մեզ տանջող երկընտրանքի առաջ: Երբ մարդիկ չեն հավատում մեր գոյությանը, մենք չենք վայելում ուղիղ հարձակման ողջ հաճույքը և չենք կարողանում զբաղեցնել նրանց մոգությամբ: Մյուս կողմից, երբ նրանք մեզ հավատում են, մենք չենք կարողանում նրանց վերածել սկեպտիկների ու մատերիալիստների. hամենայն դեպս, առայժմ չենք կարողանում: Ես ահռելի հույսեր ունեմ, որ ժամանակի ընթացքում մենք կսովորենք՝ ինչպես զգայականացնել ու միֆականացնել նրանց գիտությունն այն աստիճան, որ արդյունքում հավատը (իհարկե, այլ անվանումով) մեր հանդեպ ներս կսողոսկի նրանց մեջ, մինչ մարդու միտքը փակ կլինի Թշնամու հավատի նկատմամբ: «Կենսական ուժի», սեքսի պաշտամունքի և հոգեվերլուծության1 որոշ դրույթների հանդեպ հավատը միանգամայն օգտակար կարող են լինել այս հարցում: Բավական է մեկ անգամ գոյության կոչենք մեր գերագույն աշխատանքը՝ Մատերիալիստ մոգին, մի մարդու, որը ոչ թե կօգտագործի, այլ ճշմարիտ ձևով կերկրպագի այն, ինչն ինքը կկոչի «ուժեր»՝ ուրանալով «ոգիների» գոյությունը, հենց այնժամ տեսանելի կլինի պատերազմի ավարտը: Բայց միաժամանակ մենք պետք է ենթարկվենք մեզ տրված հրամաններին: Չեմ կարծում, թե քեզ համար դժվար կլինի անգիտության խավարի մեջ պահել հոգացյալիդ: Ժամանակակից երևակայության մեջ տարածում գտած փաստն այն մասին, որ «սատանաները» կոմիկ կերպարներ են, քեզ կօգնի: Եթե հանկարծ ամենաթույլ կասկածն իսկ սկսի ծագել նրա մտքում քո գոյության առնչությամբ, նրա մտքին բեր մի որևէ կարմիր սեղմիրան հագած զվարճալի բանի մտապատկեր և համոզիր նրան, որ, քանի որ նա չի կարող հավատալ դրան (սա նրանց խճճելու դասագրքային հին մեթոդ է), հետևաբար, նա չի էլ կարող հավատալ քո գոյությանը:

Ես չեմ մոռացել քեզ տված խոստումս և ծանրութեթև եմ արել այն հարցը, թե արդյոք մենք հոգացյալիդ պիտի դարձնենք ծայրահեղ հայրենասե՞ր, թե՞ ծայրահեղ խաղաղասեր: Բոլոր ծայրահեղությունները, բացառությամբ Թշնամուն ծայրաստիճան նվիրվելը, պետք է մեծապես ողջունել: Թեև ոչ միշտ, իհարկե, միայն այս փուլում: Կան գաղջ ու կան բարենպաստ ժամանակներ, և այս ընթացքում մեր գործը նրանց թմբիրը շոյելն է: Կան այլ ժամանակներ, որոնց թվում՝ ներկա ժամանակը, որ անհավասարակշիռ ժամանակներ են ու պառակտումների միտված, և մեր գործն այստեղ կրակը բոցավառելն է: Ցանկացած փոքրիկ ընկերակցական խմբավորում՝ իրար կապված մեկ ընդհանուր հետաքրքրությամբ, որ ուրիշներն արհամարհում են կամ անտեսում, հակված է իր ներսում զարգացնել փոխադարձ, ներփակ ինքնահիացում: Իսկ դրսի աշխարհի նկատմամբ զարգացնում է առանց ամոթի ինքնադրսևորվող մեծ հպարտություն ու ատելություն, քանի որ դրա հովանավորն է «Գործը», որը նաև անձնականությունից անդին է: Ասածս ճիշտ է անգամ այն դեպքում, երբ մի փոքրիկ խումբ սկզբնապես գոյության է կոչվել Թշնամու սեփական նպատակների համար: Մենք կամենում ենք, որ Եկեղեցին փոքր լինի ոչ միայն այն պատճառով, որ ավելի քիչ մարդ ճանաչի Թշնամուն, այլ նաև այն պատճառով, որ ովքեր Թշնամուն ճանաչում են, ներփակվեն, ձեռք բերեն ներքին ծանրակիր լարում, պաշտպանողական, ինքնահռչակ ուղղադավանություն՝ գաղտնի ընկերակցություններին ու խմբերին բնորոշ: Եկեղեցին, իհարկե, ծանրորեն պաշտպանված է, և մենք մինչ օրս բավականաչափ չենք հաջողել նրան օժտել ընկերակցության բոլոր գծերով, սակայն որոշ խմբավորումներ նրա ներսում ցուցաբերել են հիացմունքի արժանի արդյունքներ՝ սկսած Կորնթոսում Պողոսի ու Ապողոսի խմբերից մինչև Անգլիկան եկեղեցու «Վերին» ու «Ստորին» ուղղությունները2:

Եթե հնարավոր լինի հոգացյալիդ վերածել խղճամիտ խաղաղարարի3, նա ինքնաբերաբար իրեն կգտնի մի որևէ փոքր, ամպագոռգոռ, համակարգված և հանրությանը ոչ հասու ընկերակցության մեջ, ինչը նորադարձ քրիստոնյայի վրա, իհարկե, համարյա լավ ազդեցություն կգործի: Բայց, իհարկե, «համարյա» լավ: Արդյոք մինչև ներկայիս պատերազմն սկսելը նա լուրջ կասկածներ ունեցե՞լ է արդար պատերազմի մեջ իր մասնակցության օրինավոր լինելու ուղղությամբ: Արդյոք նա այն աստիճան արիության տեր մա՞րդ է, որ կիսագիտակցված կասկածներ չունենա իր խաղաղասիրության իրական դրդապատճառների շուրջ: Ինքն իր հետ առավելագույնս ազնիվ լինելուն մոտ պահերին (քանի որ ոչ մի մարդ արարած շատ մոտ չի լինում դրան) արդյոք նա լիովին համոզված կլինի՞, որ իր գործելու խթանը Թշնամուն հնազանդվելու ցանկությունն է: Եթե նա այսպիսի մարդկանցից է, նրա խաղաղասիրությունը մեզ օգուտ չի բերի, և Թշնամին էլ, հավանաբար, նրան կպաշտպանի այն օրինաչափ արդյունքից, որն է՛ պատկանելությունը մի որևէ աղանդի: Այս դեպքում քո լավագույն անելիքը կլինի փորձել նրա մեջ առաջացնել հանկարծահաս, խճճող զգայական ճգնաժամ, որի շնորհիվ նա կարող է վերածվել հուզախառն հայրենասերի: Այս ամենը հաճախ է հնարավոր լինում գլուխ բերել: Բայց եթե նա իրոք այն մարդն է, որ ես եմ կարծում, ավելի լավ է փորձես խաղաղասիրությունը:

Ինչ էլ որ նա ընդունի, քո գերնպատակը նույնն է լինելու: Թույլ տուր նրան սկսել հայրենասիրությունից կամ խաղաղասիրությունից՝ իբրև իր կրոնի մի մաս: Ապա թույլ տուր նրան, պարտիզանական ոգու ազդեցությամբ, դա դիտարկել որպես խիստ էական մի բան: Ապա զգուշորեն և աստիճանաբար նրան սնուցելով՝ կանգնեցրու այն աստիճանի վրա, որ նա կրոնը դարձնի իրական «գործի» մի մասը, որտեղ նա հիմնականում կարժևորի քրիստոնեությունը այնքանով, որքանով որ այն հանդես կգա կամ ի նպաստ բրիտանական ռազմական գործողություններին, կամ խաղաղասիրության դիրքերից: Միայն թե աչալո՛ւրջ եղիր, որ կենսական հարցերը չդիտարկի որպես Թշնամուն հնազանդվելու միջոց: Բավական է, որ դու Աշխարհը դարձնես վերջնանպատակ, իսկ հավատքը՝ միջոց, դու գրեթե կհաղթես քո մարդուն, և բացարձակ տարբերություն էլ չի լինի՝ ինչպիսի աշխարհային վերջնարդյունք նա հետապնդելիս կլինի: Միայն թե հանդիպումները, գրքույկները, ռազմավարությունները, շարժումները, պատճառները և արշավներն ավելի մեծ կարևորություն ունենան նրա համար, քան աղոթքները, եկեղեցական խորհուրդներն ու բարեգործությունը, ու պըրծ՝ նա մերն է: Եվ որքան ավելի «կրոնական» լինի (վերը նշված իմաստով), այնքան ավելի հաստատուն կերպով մերը կլինի: Կարող եմ քեզ ցույց տալ նման շատերին այստեղ՝ ցածում:

Քո սիրապանծ հորեղբայր՝

ԽԱՌՆԱԿԻՉ